Inleiding
Salt from my Attic, 1928
"Is het niet gevaarlijk, dat reizen van jou, naar al die rare landen?" Na "Wat is het mooiste land van de wereld?" is dat de meest gestelde vraag. Wellicht voor de hand liggend om aan iemand te stellen die alle landen van de wereld heeft bezocht. In mijn ogen is dit een kwestie van perceptie. Mijn drijfveer om te reizen is een onbeteugelde nieuwsgierigheid naar onbekende plekken, naar mensen met heel andere levens en naar culturen die ver van de mijne staan. Een grens oversteken vind ik altijd spannend en ik kan me verheugen op al het nieuwe dat ik ga zien en meemaken. Ik word gelukkig als ik bijzondere mensen ontmoet en als ik natuurlijke of door mensenhanden gemaakte schoonheid tegenkom die me overweldigt. Als vreemden me met open armen opnemen in hun wereld. Mijn hart gaat sneller kloppen als ik iets ga doen waarvan ik eigenlijk niet weet hoe het af gaat lopen. Waar anderen mogelijk gevaar zien, zie ik avontuur.
Nadat ik had besloten naar alle landen van de wereld te reizen, stelde ik een lijst op van de 75 landen waar ik nog niet was geweest. Ik hanteerde daarbij de enige objectieve definitie van “land”: die van de Verenigde Naties. Die telde destijds 192 landen; een paar jaar later kwam Zuid-Soedan daar nog bij. Buiten deze lijst verzand je al snel in een subjectieve, ingewikkelde, eindeloze en vaak politiek geladen discussie - die zowel vermoeiend als vermakelijk kan zijn.
Er zaten bestemmingen tussen die velen als ‘gevaarlijk’ zouden beschouwen. Somalië, Irak, de Centraal-Afrikaanse Republiek en nog een aantal andere die volgens alle reisadviezen al jarenlang dieprood gekleurd waren, en waar je dus niet geacht werd heen te gaan. ‘Reis niet naar Somalië. Bent u er al? Verlaat het land zo snel mogelijk […] In dit land komt zware criminaliteit voor; houd rekening met gewapende overvallen, berovingen, ontvoeringen, moorden, explosies, sektarisch geweld.’: ik heb wel eens wervender vakantieteksten gelezen. Nauru, Tuvalu en São Tomé & Príncipe: weliswaar niet op de rode lijst, maar ook nooit van gehoord. Waar lagen die landen eigenlijk, en hoe kwam je er?
Ik realiseerde me al snel dat ik mezelf een doel had gesteld waarvan ik de consequenties niet kon overzien. Ik wist niet eens zeker of het wel haalbaar was. Opwinding maakte zich van mij meester. Het was duidelijk dat ik aan het begin stond van het grootste avontuur van mijn leven. Hoe langer ik erover nadacht, hoe enthousiaster ik werd. Spannend zou het zeker worden. Maar gevaarlijk?
Tijdens een van mijn vele Interrail-omzwervingen hoorde ik als begin-twintiger een paar jonge Amerikanen ervaringen uitwisselen over hun reizen door Europa. De niet te missen bezienswaardigheden, het lekkerste eten, de mooiste steden. Barcelona, Venetië en Athene gooiden hoge ogen. Vervolgens ging het over waar je vooral níet heen moest gaan. Een van hen noemde Amsterdam. Hij had diverse verhalen gehoord van mensen die er waren beroofd. Een meisje viel hem bij: ook zij had begrepen dat het er onveilig was. De anderen knikten instemmend. Binnen de kortste keren bestempelden ze Amsterdam als de gevaarlijkste stad van Europa en besloten ze er met een wijde boog omheen te reizen.
Ik kon nauwelijks geloven wat ik hoorde. Ze hadden het over mijn stad! Ik woonde er, fietste er dag en nacht doorheen zonder me ooit bedreigd of onveilig te voelen. Ja, een junk had een keer mijn fiets gejat. Maar om dat nou gevaarlijk te noemen? Het deed me voor het eerst beseffen hoe gekleurd en onbetrouwbaar de adviezen en waarschuwingen van anderen kunnen zijn, hoe makkelijk mensen elkaar angst aanpraten en hoe een eenmaal verkregen slechte reputatie heel lastig is uit te wissen.
Hoe vaak werd ik tijdens mijn omzwervingen niet gewaarschuwd voor de mensen in het volgende dorp, de volgende regio, de hoofdstad of (vooral!) het buurland. Allemaal boeven, onbetrouwbaar, het is er gevaarlijk: ga er niet heen! Om dan eenmaal ter plekke te ontdekken dat de inwoners me als een verloren zoon ontvingen met de bijbehorende egards. Maar bij mijn vertrek waarschuwden ze wel voor de bewoners van het vólgende dorp. Die waren namelijk écht niet te vertrouwen!
Wat is dat toch? Zit er een ingebakken superioriteitsgevoel in mensen? Een afkeer van alles wat anders is? Angst voor het onbekende? Het onbekende is juist datgene waar de reiziger naar verlangt, wat hem drijft altijd maar weer verder te gaan naar de volgende plek die hij wil ontdekken. Het onbekende, ja, dat houdt per definitie ook een risico in. Maar risico is niet meteen hetzelfde als gevaar.
Van nature is de mens toegerust om risico’s in te schatten en beslissingen te nemen om netelige situaties het hoofd te bieden. Die beslissingen zijn lang niet altijd rationeel. Onze hersenen hebben een prachtig systeem ingericht waarin angst, een te verwachten beloning en emoties samenwerken om risico’s in te schatten en erop te acteren. Als het dan toch nog uit de hand loopt is er bij acuut gevaar de bekende freeze, fight of flight reactie. Dat heeft ons als mensheid vele eeuwen helpen overleven in allerlei hachelijke situaties.
De laatste decennia hebben we er alles aan gedaan om zoveel mogelijk risico’s uit te sluiten en het leven zo veilig mogelijk te maken. We hebben keurmerken, waarschuwingen, voorschriften en nog veel meer in het leven geroepen om dit vorm te geven. In veel gevallen is dat ook zeker nuttig geweest. Zo zijn bijvoorbeeld auto’s, vliegtuigen en treinen inmiddels zo veilig geworden dat we er gedachteloos instappen, in de volle overtuiging dat we heelhuids aan zullen komen.
Gaandeweg zijn we gaan denken dat we het leven volledig naar onze hand kunnen zetten en dat we álle risico’s uit kunnen sluiten. We zijn vergeten dat bepaalde risico’s inherent zijn aan het leven en dat het lot nog steeds het laatste woord heeft. Daarnaast: het nemen van risico’s hoeft lang niet altijd negatief te zijn. Draai het om: als we nooit onze nek uit zouden steken, zou iedereen in zijn comfortzone blijven zitten. Zouden vele uitvindingen en ontdekkingen nooit gedaan zijn. Zou Columbus nooit de oceaan zijn overgestoken. Zouden we ons in ons leven nooit kunnen verbeteren, zouden we dat meisje of die jongen waar we ons oog op hebben laten vallen niet mee uit durven vragen.
Reizen en avontuur gaan hand in hand. Ze bestaan niet zonder het nemen van risico’s. Beelden en berichten van aanslagen en onveiligheid vliegen in milliseconden de wereld over. Ze vergroten de risico’s uit, voeden de angst en zetten het stempel “gevaarlijk” op een land. Als dat er eenmaal staat, is er moeilijk vanaf te komen. Door die beelden krijg ik de vraag of dat reizen niet gevaarlijk is en of ik gek ben geworden.
De realiteit ter plekke is altijd anders. Vaak heel anders. Vooral door de mensen die ik onderweg ontmoette, groeide het besef dat het overgrote deel van hen het goed met hun bezoeker voorhebben. Ook in die landen die als gevaarlijk te boek staan - of misschien wel juist daar. De mens is kennelijk toch geneigd zijn medemens welkom te heten en te beschermen. Daardoor heb ik gaandeweg een rotsvast vertrouwen ontwikkeld in een goede afloop van mijn reizen. Was ik bang? Nee. Ook voor de reiziger is angst een slechte raadgever. Dat geldt zeker voor de avonturier die naar alle landen van de wereld wil gaan.
In dit boek neem ik je mee op reizen waar risico’s onvermijdelijk waren. In elk hoofdstuk komen situaties langs waarin ik keuzes moest maken, vaak zonder dat ik de gevolgen kon overzien. Sommige hoofdstukken spelen zich af in landen die over het algemeen als “gevaarlijk” worden beschouwd. Andere hoofdstukken beschrijven belevenissen met mensen die ik onderweg tegenkwam, barrières die ik moest overwinnen om mijn doel te bereiken alsmede momenten dat ik heel veel geluk had - of juist niet. De rode draad is dat ik zelden voor de makkelijke weg koos. Ik laat het aan de lezer om zijn oordeel te vormen over de wijsheid van mijn beslissingen.
Graag laat ik je zien hoe het mij verging in onder meer Somalië en Jemen, Kameroen en Kirgizië, Nauru en Afghanistan - en andere bestemmingen die vermoedelijk heel anders zijn dan je op voorhand zou vermoeden. Precies zoals de landen mijzelf verrasten toen ik er rondreisde. En altijd weer veilig terugkwam.